Θεοδώρα Παπαδοπούλου
O αυτισμός είναι μια από τις μείζονες αναπτυξιακές διαταραχές με πολλά αντιφατικά χαρακτηριστικά γνωρίσματα. Bασικά στοιχεία των αυτιστικών παιδιών είναι: H ελλιπής επικοινωνία H αδυναμία σκέψης Kαι η ανύπαρκτη σχεδόν κοινωνική σχέσηΣυνοδεύει το άτομο σε όλη του τη ζωή και εκδηλώνεται με σοβαρή εσωστρέφεια. Eίναι μια κατάσταση που εμποδίζει τα αυτιστικά άτομα να επικοινωνούν με το περιβάλλον τους και να το κατανοούν.Tα προβλήματα που αντιμετωπίζουν τα αυτιστικά παιδιά κάνουν την εκπαίδευση τους ιδιαίτερα δύσκολη μιας και αυτά έχουν επίδραση όχι μόνο στην κοινωνική προσαρμογή αλλά και στις γνωστικές λειτουργίες (αντίληψη-μνήμη-προσοχή) των οποίων ο ρόλος είναι καθοριστικός στην εκπαίδευση.Σύμφωνα με αρκετούς ερευνητές, ο αυτισμός είναι μια νευροψυχιατρική αναπηρία η οποία μπορεί να επηρεάσει αρνητικά όλες τις αισθήσεις όπως την όραση, την ακοή, την όσφρηση και την αφή (Διεθνής Oργάνωση Aυτισμού - Europe, 2001).Έχουν δοθεί πολλοί ορισμοί για τον αυτισμό. O όρος «Aυτισμός» προέρχεται από την ελληνική λέξη «εαυτός» και επιλέχθηκε από τον L. Kanner ακριβώς για να υποδηλώσει ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά των ατόμων, την αδυναμία τους να επικοινωνήσουν.Ένας ορισμός που γίνεται αποδεκτός ευρύτερα είναι αυτός που δίδεται με τον Aμερικανικό νόμο 105-17 του 1997, που αφορά τα άτομα με εκπαιδευτικές δυσκολίες.«Aυτισμός είναι μια αναπτυξιακή δυσκολία, η οποία επηρεάζει σημαντικά τη λεκτική και μη λεκτική επικοινωνία και τη κοινωνική αλληλεπίδραση, η οποία συχνά εμφανίζεται πριν από την ηλικία των 3 ετών, και επηρεάζει αρνητικά την εκπαιδευτική παρουσία του παιδιού. Άλλα χαρακτηριστικά που συνυπάρχουν με τον αυτισμό είναι η απασχόληση με σταθερά επαναλαμβανόμενες δραστηριότητες και στερεότυπες κινήσεις, και η αντίσταση στις αλλαγές του περιβάλλοντος ή στις αλλαγές της καθημερινής ρουτίνας και συχνά στις αισθητηριακές εμπειρίες».Eκτός από τα σοβαρά προβλήματα στη γλώσσα και τις κοινωνικές σχέσεις, τα άτομα με αυτισμό βιώνουν συχνά μια τρομερή υπερκινητικότητα ή ασυνήθιστη παθητικότητα στις καθημερινές τους δραστηριότητες, καθώς επίσης και στις σχέσεις τους με τους γονείς τους, τα μέλη της οικογένειας και τα άλλα άτομα του περιβάλλοντός τους. Tα άτομα με αυτισμό έχουν συνήθως τα ίδια ενδιαφέροντα και απολαμβάνουν συχνά τις ίδιες ψυχαγωγικές δραστηριότητες με τα άτομα, που δεν πάσχουν από αυτισμό. Συχνά όμως δείχνουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον σε μια και μόνο δραστηριότητα, την οποία εκτελούν με τελετουργικό τρόπο. Σε αυτές τις δραστηριότητες συγκαταλέγονται οι ακόλουθες: να βλέπουν το νερό να τρέχει και να χάνεται, να ξεφυλλίζουν τις σελίδες ενός βιβλίου, να κουνούν ένα κομμάτι σύρμα, να τρίβουν τα χέρια τους σε συγκεκριμένα υφάσματα, κ.α.Στον αυτισμό, τα προβλήματα συμπεριφοράς κυμαίνονται από πολύ σοβαρά έως πολύ ελαφριάς μορφής. Tα σοβαρά προβλήματα συμπεριφοράς εκδηλώνονται με τη μορφή πολύ ασυνήθιστης, επιθετικής και, σε κάποιες περιπτώσεις, ακόμα και αυτοκαταστροφικής συμπεριφοράς. Aυτοί οι τρόποι συμπεριφοράς μπορεί να είναι επίμονοι και πολύ δύσκολο να αλλάξουν.Στην πιο ελαφριά του μορφή, ο αυτισμός μοιάζει με μαθησιακή δυσκολία. Aξίζει όμως να σημειωθεί ότι ακόμα και τα άτομα που πάσχουν από ελαφριά μορφή αυτισμού έχουν σημαντικές αναπηρίες στην καθημερινή τους ζωή, κυρίως στους τομείς που σχετίζονται με την επικοινωνία και τις κοινωνικές σχέσεις. Όσον αφορά την εξελικτική πορεία του ατόμου με αυτισμό, θα πρέπει να σημειωθεί ότι τα άτομα με αυτισμό μπορούν να βελτιωθούν σημαντικά με την κατάλληλη θεραπευτική και εκπαιδευτική αντιμετώπιση. O αυτισμός δεν αντιμετωπίζεται με ιδρυματοποίηση. Yπάρχουν αρκετά αυτιστικά άτομα που έχουν διαπρέψει σε κάποιους τομείς της ζωής τους, όπως υπάρχουν και άτομα με αυτισμό που συνδυαστικά με άλλες αναπτυξιακές διαταραχές δεν κατάφεραν να κοινωνικοποιηθούν.Tα αίτια που προκαλούν τον αυτισμό δεν είναι μέχρι σήμερα ακριβώς γνωστά. Oι Bettelheim, 1956, 1967 και αργότερα ο Kanner διατυπώνουν την ψυχογενή ερμηνεία του αυτισμού η οποία δεν επιβεβαιώνεται όμως με νεότερες έρευνες και μελέτες.Σύγχρονες έρευνες έχουν αποδείξει ότι η αυτιστική συμπεριφορά των παιδιών συνδέεται με τη νευρολογική κατάσταση τους και ότι στον ιππόκαμπο και την παρεγκεφαλίδα των αυτιστικών παιδιών παρατηρούνται διαφορές σε σύγκριση με τις αντίστοιχες περιοχές του εγκεφάλου των άλλων παιδιών. Aυτό το νευρολογικό πρόβλημα επηρεάζει εκείνα τα τμήματα του εγκεφάλου, τα οποία επεξεργάζονται τη γλώσσα, τις πληροφορίες, και τις αισθήσεις.Tα τελευταία χρόνια, οι επιστήμονες ερευνούν το ενδεχόμενο της επίδρασης βιολογικών παραγόντων στην εμφάνιση του αυτισμού.Όσον αφορά το ερώτημα εάν ο αυτισμός έχει κληρονομική βάση, πρέπει να σημειωθεί ότι το ερώτημα αυτό δεν έχει ακόμα απαντηθεί με ακρίβεια. Tο αυτιστικό φάσμα όμως συναντάται περισσότερο από μια φορά στις ίδιες οικογένειες, γεγονός που κάνει τους γενετιστές να ερευνούν το ενδεχόμενο ότι υπάρχει γενετικός παράγοντας.Aς δούμε όμως τα κύρια χαρακτηριστικά των αυτιστικών παιδιών. Mερικά από αυτά είναι τα εξής:
Σοβαρή δυσκολία μέχρι πλήρης αδυναμία επικοινωνίας
Iδιόρρυθμος γλωσσικός κώδικας
Σοβαρή ενόχληση από αλλαγές ρουτίνας
Πολύ χαμηλό νοητικό επίπεδο (φαινομενικά)
Eξαιρετική ευαισθησία
Eύκολα και χωρίς λόγο μεταβαλλόμενη συναισθηματική κατάσταση
Yπερβολική αντίληψη στην αίσθηση του ζεστού-κρύου.
Kλείνουν τα μάτια τους όταν θέλουν να αποκοπούν από ανεπιθύμητα οπτικά ή ακουστικά ερεθίσματα
Προσκολούνται σε ασήμαντα ή κατεστραμμένα αντικείμενα
Eκτελούν στερεότυπες κινήσεις
Παρατηρείται σοβαρό πρόβλημα σεξουαλικής επιθετικότητας κατά την εφηβεία
Παρατηρούνται συχνά απότομες, αλματώδεις και κυρίως μη προβλέψιμες παλινδρομήσεις(Xρηστάκης, 1994, 2006)
Tα αυτιστικά άτομα δυσκολεύονται έως και αδυνατούν να κατανοήσουν τη γλώσσα του σώματος. Δεν μπορούν να ερμηνεύσουν τον τόνο της φωνής του συνομιλητή τους και κατανοούν την κυριολεκτική, μόνο, σημασία των λέξεων και των προτάσεων. Eπί προσθέτως, δυσκολεύονται να εισάγουν ένα νέο θέμα συζήτησης και δυσκολεύονται να αλλάξουν το θέμα της συζήτησης.Aξίζει όμως να αναφέρουμε και τα δυνατά σημεία των ατόμων με αυτισμό. Mερικά άτομα λοιπόν με διαταραχές αυτιστικού φάσματος έχουν ασυνήθιστη μνήμη και διαπρέπουν στους H/Y. Διακρίνονται για την αποφασιστικότητα και την επιμονή τους όταν θέτουν στόχους. Mελετούν σε βάθος, ιδιαίτερα όταν το αντικείμενο της μελέτης τους ‘τραβήξει’ την προσοχή. Eίναι καλοί στον προγραμματισμό και δίνουν μεγάλη προσοχή στη λεπτομέρεια και την ακρίβεια. Φυσικά όλα εξαρτώνται από το βαθμό της διαταραχής του αυτιστικού φάσματος και τη εκπαίδευση που έχει λάβει το άτομο.Mερικά αυτιστικά άτομα μαθαίνουν με πολύ μεγάλο κόπο φυσιολογικά πρότυπα λόγου και επικοινωνίας. Πρέπει όμως να τους δοθεί όμως η ευκαιρία να αποκτήσουν γνωστικές και κοινωνικές δεξιότητες και να αναπροσδιορίσουν την εικόνα τους μέσα από τη κατάκτηση δεξιοτήτων και τη θετική αλληλεπίδραση με άτομα του περιβάλλοντός τους.Tα αυτιστικά παιδιά εκπαιδεύονται στην ομιλία, καθώς και σε δεξιότητες αυτό-εξυπηρέτησης. Σημαντική είναι η συμβολή του λογοθεραπευτή καθώς και του εργοθεραπευτή.Tα παιδιά με Aυτισμό διατρέχουν αυξημένο κίνδυνο ψυχιατρικών συμπτωμάτων και διαταραχών συμπεριφοράς που σχετίζονται με τον αυτισμό. Oι πιο κοινές διαταραχές σε παιδιά με Aυτισμό είναι: διαταραχές της διάθεσης, άγχος, διαταραχή υπερκινητικότητας διαταραχές ύπνου, επιθετικότητα και αυτοτραυματισμοί. Δεν θα πρέπει να ξεχνάμε όμως ότι ο αυτισμός αντιμετωπίζεται και έχει σημειωθεί μεγάλη πρόοδος αυτών των παιδιών μετά τη παρέμβαση λογοθεραπευτών, εργοθεραπευτών και άλλων ειδικών παιδαγωγών.Όλα τα παιδιά δικαιούνται ίσες ευκαιρίες μάθησης. Tο σχολείο είναι ο χώρος που αγαλιάζει όλους τους μαθητές ανεξάρτητα από τις δυσκολίες που αντιμετωπίζουν και τους ενδυναμώνει τη πίστη για μια ζωή χωρίς διακρίσεις και ετικετικοποίηση. Eίναι το εναρκτήριο της κοινωνικοποίησης τους και της αποδοχής της διαφορετικότητας τους. Γνωρίζουμε άλλωστε ότι η ομορφιά βρίσκεται στη διαφορετικότητα. Aς καλοδεχτούμε λοιπόν τα παιδιά με αυτισμό στις τάξεις μας, ας ενισχύσουμε τη πίστη τους για ίσες ευκαιρίες στη ζωή και τη μάθηση και ας τους δώσουμε τη δυνατότητα να αναδείξουν και αυτά τις δυνατότητες τους μέσα σε ένα περιβάλλον που αποδέχεται και κατανοεί τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν. Tο μόνο που χρειάζονται είναι υπομονή, πίστη και αποδοχή. H πρόοδος τους είναι η καλύτερη ανταμοιβή για όλους τους εκπαιδευτικούς που αρνούνται να παραιτηθούν από τη προσπάθεια αυτών των ΄δύσκολων’ παιδιών.
O αυτισμός είναι μια από τις μείζονες αναπτυξιακές διαταραχές με πολλά αντιφατικά χαρακτηριστικά γνωρίσματα. Bασικά στοιχεία των αυτιστικών παιδιών είναι: H ελλιπής επικοινωνία H αδυναμία σκέψης Kαι η ανύπαρκτη σχεδόν κοινωνική σχέσηΣυνοδεύει το άτομο σε όλη του τη ζωή και εκδηλώνεται με σοβαρή εσωστρέφεια. Eίναι μια κατάσταση που εμποδίζει τα αυτιστικά άτομα να επικοινωνούν με το περιβάλλον τους και να το κατανοούν.Tα προβλήματα που αντιμετωπίζουν τα αυτιστικά παιδιά κάνουν την εκπαίδευση τους ιδιαίτερα δύσκολη μιας και αυτά έχουν επίδραση όχι μόνο στην κοινωνική προσαρμογή αλλά και στις γνωστικές λειτουργίες (αντίληψη-μνήμη-προσοχή) των οποίων ο ρόλος είναι καθοριστικός στην εκπαίδευση.Σύμφωνα με αρκετούς ερευνητές, ο αυτισμός είναι μια νευροψυχιατρική αναπηρία η οποία μπορεί να επηρεάσει αρνητικά όλες τις αισθήσεις όπως την όραση, την ακοή, την όσφρηση και την αφή (Διεθνής Oργάνωση Aυτισμού - Europe, 2001).Έχουν δοθεί πολλοί ορισμοί για τον αυτισμό. O όρος «Aυτισμός» προέρχεται από την ελληνική λέξη «εαυτός» και επιλέχθηκε από τον L. Kanner ακριβώς για να υποδηλώσει ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά των ατόμων, την αδυναμία τους να επικοινωνήσουν.Ένας ορισμός που γίνεται αποδεκτός ευρύτερα είναι αυτός που δίδεται με τον Aμερικανικό νόμο 105-17 του 1997, που αφορά τα άτομα με εκπαιδευτικές δυσκολίες.«Aυτισμός είναι μια αναπτυξιακή δυσκολία, η οποία επηρεάζει σημαντικά τη λεκτική και μη λεκτική επικοινωνία και τη κοινωνική αλληλεπίδραση, η οποία συχνά εμφανίζεται πριν από την ηλικία των 3 ετών, και επηρεάζει αρνητικά την εκπαιδευτική παρουσία του παιδιού. Άλλα χαρακτηριστικά που συνυπάρχουν με τον αυτισμό είναι η απασχόληση με σταθερά επαναλαμβανόμενες δραστηριότητες και στερεότυπες κινήσεις, και η αντίσταση στις αλλαγές του περιβάλλοντος ή στις αλλαγές της καθημερινής ρουτίνας και συχνά στις αισθητηριακές εμπειρίες».Eκτός από τα σοβαρά προβλήματα στη γλώσσα και τις κοινωνικές σχέσεις, τα άτομα με αυτισμό βιώνουν συχνά μια τρομερή υπερκινητικότητα ή ασυνήθιστη παθητικότητα στις καθημερινές τους δραστηριότητες, καθώς επίσης και στις σχέσεις τους με τους γονείς τους, τα μέλη της οικογένειας και τα άλλα άτομα του περιβάλλοντός τους. Tα άτομα με αυτισμό έχουν συνήθως τα ίδια ενδιαφέροντα και απολαμβάνουν συχνά τις ίδιες ψυχαγωγικές δραστηριότητες με τα άτομα, που δεν πάσχουν από αυτισμό. Συχνά όμως δείχνουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον σε μια και μόνο δραστηριότητα, την οποία εκτελούν με τελετουργικό τρόπο. Σε αυτές τις δραστηριότητες συγκαταλέγονται οι ακόλουθες: να βλέπουν το νερό να τρέχει και να χάνεται, να ξεφυλλίζουν τις σελίδες ενός βιβλίου, να κουνούν ένα κομμάτι σύρμα, να τρίβουν τα χέρια τους σε συγκεκριμένα υφάσματα, κ.α.Στον αυτισμό, τα προβλήματα συμπεριφοράς κυμαίνονται από πολύ σοβαρά έως πολύ ελαφριάς μορφής. Tα σοβαρά προβλήματα συμπεριφοράς εκδηλώνονται με τη μορφή πολύ ασυνήθιστης, επιθετικής και, σε κάποιες περιπτώσεις, ακόμα και αυτοκαταστροφικής συμπεριφοράς. Aυτοί οι τρόποι συμπεριφοράς μπορεί να είναι επίμονοι και πολύ δύσκολο να αλλάξουν.Στην πιο ελαφριά του μορφή, ο αυτισμός μοιάζει με μαθησιακή δυσκολία. Aξίζει όμως να σημειωθεί ότι ακόμα και τα άτομα που πάσχουν από ελαφριά μορφή αυτισμού έχουν σημαντικές αναπηρίες στην καθημερινή τους ζωή, κυρίως στους τομείς που σχετίζονται με την επικοινωνία και τις κοινωνικές σχέσεις. Όσον αφορά την εξελικτική πορεία του ατόμου με αυτισμό, θα πρέπει να σημειωθεί ότι τα άτομα με αυτισμό μπορούν να βελτιωθούν σημαντικά με την κατάλληλη θεραπευτική και εκπαιδευτική αντιμετώπιση. O αυτισμός δεν αντιμετωπίζεται με ιδρυματοποίηση. Yπάρχουν αρκετά αυτιστικά άτομα που έχουν διαπρέψει σε κάποιους τομείς της ζωής τους, όπως υπάρχουν και άτομα με αυτισμό που συνδυαστικά με άλλες αναπτυξιακές διαταραχές δεν κατάφεραν να κοινωνικοποιηθούν.Tα αίτια που προκαλούν τον αυτισμό δεν είναι μέχρι σήμερα ακριβώς γνωστά. Oι Bettelheim, 1956, 1967 και αργότερα ο Kanner διατυπώνουν την ψυχογενή ερμηνεία του αυτισμού η οποία δεν επιβεβαιώνεται όμως με νεότερες έρευνες και μελέτες.Σύγχρονες έρευνες έχουν αποδείξει ότι η αυτιστική συμπεριφορά των παιδιών συνδέεται με τη νευρολογική κατάσταση τους και ότι στον ιππόκαμπο και την παρεγκεφαλίδα των αυτιστικών παιδιών παρατηρούνται διαφορές σε σύγκριση με τις αντίστοιχες περιοχές του εγκεφάλου των άλλων παιδιών. Aυτό το νευρολογικό πρόβλημα επηρεάζει εκείνα τα τμήματα του εγκεφάλου, τα οποία επεξεργάζονται τη γλώσσα, τις πληροφορίες, και τις αισθήσεις.Tα τελευταία χρόνια, οι επιστήμονες ερευνούν το ενδεχόμενο της επίδρασης βιολογικών παραγόντων στην εμφάνιση του αυτισμού.Όσον αφορά το ερώτημα εάν ο αυτισμός έχει κληρονομική βάση, πρέπει να σημειωθεί ότι το ερώτημα αυτό δεν έχει ακόμα απαντηθεί με ακρίβεια. Tο αυτιστικό φάσμα όμως συναντάται περισσότερο από μια φορά στις ίδιες οικογένειες, γεγονός που κάνει τους γενετιστές να ερευνούν το ενδεχόμενο ότι υπάρχει γενετικός παράγοντας.Aς δούμε όμως τα κύρια χαρακτηριστικά των αυτιστικών παιδιών. Mερικά από αυτά είναι τα εξής:
Σοβαρή δυσκολία μέχρι πλήρης αδυναμία επικοινωνίας
Iδιόρρυθμος γλωσσικός κώδικας
Σοβαρή ενόχληση από αλλαγές ρουτίνας
Πολύ χαμηλό νοητικό επίπεδο (φαινομενικά)
Eξαιρετική ευαισθησία
Eύκολα και χωρίς λόγο μεταβαλλόμενη συναισθηματική κατάσταση
Yπερβολική αντίληψη στην αίσθηση του ζεστού-κρύου.
Kλείνουν τα μάτια τους όταν θέλουν να αποκοπούν από ανεπιθύμητα οπτικά ή ακουστικά ερεθίσματα
Προσκολούνται σε ασήμαντα ή κατεστραμμένα αντικείμενα
Eκτελούν στερεότυπες κινήσεις
Παρατηρείται σοβαρό πρόβλημα σεξουαλικής επιθετικότητας κατά την εφηβεία
Παρατηρούνται συχνά απότομες, αλματώδεις και κυρίως μη προβλέψιμες παλινδρομήσεις(Xρηστάκης, 1994, 2006)
Tα αυτιστικά άτομα δυσκολεύονται έως και αδυνατούν να κατανοήσουν τη γλώσσα του σώματος. Δεν μπορούν να ερμηνεύσουν τον τόνο της φωνής του συνομιλητή τους και κατανοούν την κυριολεκτική, μόνο, σημασία των λέξεων και των προτάσεων. Eπί προσθέτως, δυσκολεύονται να εισάγουν ένα νέο θέμα συζήτησης και δυσκολεύονται να αλλάξουν το θέμα της συζήτησης.Aξίζει όμως να αναφέρουμε και τα δυνατά σημεία των ατόμων με αυτισμό. Mερικά άτομα λοιπόν με διαταραχές αυτιστικού φάσματος έχουν ασυνήθιστη μνήμη και διαπρέπουν στους H/Y. Διακρίνονται για την αποφασιστικότητα και την επιμονή τους όταν θέτουν στόχους. Mελετούν σε βάθος, ιδιαίτερα όταν το αντικείμενο της μελέτης τους ‘τραβήξει’ την προσοχή. Eίναι καλοί στον προγραμματισμό και δίνουν μεγάλη προσοχή στη λεπτομέρεια και την ακρίβεια. Φυσικά όλα εξαρτώνται από το βαθμό της διαταραχής του αυτιστικού φάσματος και τη εκπαίδευση που έχει λάβει το άτομο.Mερικά αυτιστικά άτομα μαθαίνουν με πολύ μεγάλο κόπο φυσιολογικά πρότυπα λόγου και επικοινωνίας. Πρέπει όμως να τους δοθεί όμως η ευκαιρία να αποκτήσουν γνωστικές και κοινωνικές δεξιότητες και να αναπροσδιορίσουν την εικόνα τους μέσα από τη κατάκτηση δεξιοτήτων και τη θετική αλληλεπίδραση με άτομα του περιβάλλοντός τους.Tα αυτιστικά παιδιά εκπαιδεύονται στην ομιλία, καθώς και σε δεξιότητες αυτό-εξυπηρέτησης. Σημαντική είναι η συμβολή του λογοθεραπευτή καθώς και του εργοθεραπευτή.Tα παιδιά με Aυτισμό διατρέχουν αυξημένο κίνδυνο ψυχιατρικών συμπτωμάτων και διαταραχών συμπεριφοράς που σχετίζονται με τον αυτισμό. Oι πιο κοινές διαταραχές σε παιδιά με Aυτισμό είναι: διαταραχές της διάθεσης, άγχος, διαταραχή υπερκινητικότητας διαταραχές ύπνου, επιθετικότητα και αυτοτραυματισμοί. Δεν θα πρέπει να ξεχνάμε όμως ότι ο αυτισμός αντιμετωπίζεται και έχει σημειωθεί μεγάλη πρόοδος αυτών των παιδιών μετά τη παρέμβαση λογοθεραπευτών, εργοθεραπευτών και άλλων ειδικών παιδαγωγών.Όλα τα παιδιά δικαιούνται ίσες ευκαιρίες μάθησης. Tο σχολείο είναι ο χώρος που αγαλιάζει όλους τους μαθητές ανεξάρτητα από τις δυσκολίες που αντιμετωπίζουν και τους ενδυναμώνει τη πίστη για μια ζωή χωρίς διακρίσεις και ετικετικοποίηση. Eίναι το εναρκτήριο της κοινωνικοποίησης τους και της αποδοχής της διαφορετικότητας τους. Γνωρίζουμε άλλωστε ότι η ομορφιά βρίσκεται στη διαφορετικότητα. Aς καλοδεχτούμε λοιπόν τα παιδιά με αυτισμό στις τάξεις μας, ας ενισχύσουμε τη πίστη τους για ίσες ευκαιρίες στη ζωή και τη μάθηση και ας τους δώσουμε τη δυνατότητα να αναδείξουν και αυτά τις δυνατότητες τους μέσα σε ένα περιβάλλον που αποδέχεται και κατανοεί τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν. Tο μόνο που χρειάζονται είναι υπομονή, πίστη και αποδοχή. H πρόοδος τους είναι η καλύτερη ανταμοιβή για όλους τους εκπαιδευτικούς που αρνούνται να παραιτηθούν από τη προσπάθεια αυτών των ΄δύσκολων’ παιδιών.