Στην εποχή μας θεωρούμε απόλυτα φυσικό να εξηγούμε σ’ένα παιδί πώς γεννιέται ο άνθρωπος, αλλά εντελώς αφύσικο να συζητάμε μαζί του για τον θάνατο. Είναι γεγονός πως ο θάνατος ενός αγαπημένου προσώπου είναι οδυνηρός και σοκάρει καταρχήν εμάς τους ενήλικες. Είναι δύσκολο να επεξεργαστούμε τα συναισθήματα που προκύπτουν από έναν θάνατο και ερχόμαστε σε δύσκολη θέση καθώς αναζητούμε τρόπους για να βοηθήσουμε τα παιδιά. Αναρωτιόμαστε τί τα παιδιά σκέφτονται και αισθάνονται για την απώλεια ενός αγαπημένου προσώπου.
Τι καταλαβαίνουν άραγε τα παιδιά για τον θάνατο? Υπάρχει η άποψη ότι τα παιδιά είναι ανυποψίαστα σχετικά με αυτή την έννοια. Στην πραγματικότητα, όμως, τα παιδιά εκτίθενται καθημερινά σε ιστορίες θανάτου μέσα από τα παιχνίδια τους, τα παραμύθια και βέβαια την τηλεόραση. Θα μπορούσαμε να πούμε λοιπόν ότι από τα παιδιά από μικρή ηλικία διαθέτουν ένα βαθμό εξοικείωσης με την έννοια του θανάτου. Ωστόσο η έκταση της αντίληψης τους, όπως έχει φανεί και ερευνητικά, επηρεάζεται από την ηλικιακή φάση στην οποία βρίσκονται. Έτσι, τα παιδιά προσχολικής ηλικίας φαίνεται να μην κατανοούν ότι ο θάνατος είναι ένα οριστικό και αμετάκλητο γεγονός παρ’ότι αντιλαμβάνονται την απουσία ενός αγαπημένου προσώπου. Θεωρούν ότι αυτός που πέθανε μπορεί να επιστρέψει ή ότι εξακολουθεί να ζει κάπου, να σκέπτεται, να αισθάνεται. Η ιδέας της επιστροφής στη ζωή μοιάζει με το παραμύθι της Χιονάτης, όπου τρώει το μήλο, βυθίζεται σ’ένα βαθύ ‘’ύπνο’’ και στη συνέχεια επανέρχεται στη ζωή μετά από το φιλί ενός πριγκηπόπουλου…Από την άλλη, τα παιδιά σχολικής ηλικίας φαίνεται ότι κατανοούν τη μη αναστρεψιμότητα του θανάτου αλλά πιστεύουν ότι σα γεγονός συμβαίνει μόνο στους άλλους. Τέλος, κατά την εφηβεία επιτελείται η συνειδητοποίηση του ότι όλοι οι άνθρωποι είναι θνητοί και η έννοια του θανάτου επενδύεται με μεταφυσικές και συμβολικές ερμηνείες.
Σπουδαίο ρόλο στην κατανόηση της έννοιας του θανάτου εκ μέρους του παιδιού παίζουν η προσωπικότητα και η νοητική-συναισθηματική κατάστασή του καθώς και τα μηνύματα που προσλαμβάνει από το περιβάλλον του. Για παράδειγμα, το παιδί που εκτίθεται σε σκηνές μέσα από την τηλεόραση όπου ο θάνατος συμβαίνει μόνο σε ‘’κακούς’’ ή ανυποψίαστους ανθρώπους μπορεί να διαμορφώσει τη λανθασμένη αντίληψη ότι ο θάνατος είναι ένα αιφνίδιο και βίαιο γεγονός που συμβαίνει μόνο σε αυτές τις κατηγορίες ανθρώπων. Ένα άλλο παράδειγμα αφορά στην απομάκρυνση του παιδιού από το χώρο όπου νοσηλεύεται κάποιος δικός του άνθρωπος, ο οποίος αναμένεται να πεθάνει. Με τον τρόπο αυτό όμως το παιδί είναι δυνατό να βιώνει την αρρώστια και το θάνατο σα μια απρόσωπη και απόμακρη πραγματικότητα. Χρειάζεται να γνωρίζουμε ότι η σιωπή, η παραπληροφόρηση και η απομόνωση γύρω από τέτοιου είδους καταστάσεις ωθεί τα παιδιά σε μια συναισθηματική εξορία όπου, όσο καλά κίνητρα κι αν έχει το περιβάλλον, τους δίνεται το μήνυμα ότι δεν θεωρούνται αρκετά ικανά να αντιμετωπίσουν τις δυσκολίες της ζωής ούτε αρκετά σημαντικά να συμμετέχουν σε όσα συμβαίνουν στο πρόσωπο που αγαπούν.
Ένα άλλο ερώτημα που τίθεται είναι σχετικά με το αν τα παιδιά θρηνούν και με ποιο τρόπο. Έχει φανεί λοιπόν, πως όλα τα παιδιά θρηνούν ανεξαρτήτως ηλικίας. Ο θρήνος αποτελεί μια βοηθητική διαδικασία ώστε να αποδεχτούν την απώλεια ενός προσώπου, να βιώσουν τον πόνο που επιφέρει η κατάσταση και να προσαρμοστούν στη συνέχεια σε μια καινούρια πραγματικότητα. Αναφορικά με τον τρόπο που θρηνούν τα παιδιά έχει παρατηρηθεί ότι τα παιδιά θρηνούν κατά διαστήματα επειδή δε μπορούν να αντέξουν τα δύσκολα συναισθήματα για μεγάλο χρονικό διάστημα. Έτσι, ενώ τη μια στιγμή μπορεί να είναι θλιμμένα την επόμενη μπορεί να γελούν και να παίζουν. Επιπλέον, το χρονικό τέλος του θρήνου τους δεν είναι προκαθορισμένο. Φαίνεται πως καθώς μεγαλώνουν και επέρχονται αλλαγές στη νοητική και συναισθηματική τους κατάσταση επαναφέρουν και το γεγονός της απώλειας για να το επανεπεξεργαστούν. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου είναι πιθανό να παρατηρηθούν αλλαγές στη συμπεριφορά του παιδιού όπως είναι οι εκρήξεις θυμού, εσωστρέφεια, μείωση σχολικής απόδοσης, ανάπτυξη φόβων και σωματικών συμπτωμάτων, διαταραχές στον ύπνο και στη λήψη τροφής, παλινδρόμηση σε πιο πρώιμα στάδια ανάπτυξης. Είναι σημαντικό να ειπωθεί ότι τα παιδιά δυσκολεύονται να βρουν στήριξη για το θρήνο τους καθώς πολύ συχνά οι συγγενείς είναι απορροφημένοι από τον δικό τους πόνο και καθώς αποφεύγουν να πουν κάτι στους συνομήλικους τους από φόβο να μην απομονωθούν επειδή διαφέρουν.
Η σωστή στήριξη ενός παιδιού που βιώνει την απώλεια ενός αγαπημένου του προσώπου ξεκινά από την κατάλληλη ενημέρωση αμέσως μετά το γεγονός. Χρησιμοποιούμε λόγια απλά και κατανοητά ανάλογα με την ηλικία του και απαντούμε στις ερωτήσεις του χωρίς να το ‘’βομβαρδίζουμε’’ με πληροφορίες. Επιλέγουμε λέξεις ακριβείς και εξηγούμε τι συμβαίνει όταν κάποιος πεθαίνει, από οργανικής απόψεως. Τονίζουμε το μη αναστρέψιμο της κατάστασης και αποφεύγουμε μεταφυσικές ερμηνείες που μπορεί να το μπερδέψουν. Επιπλέον, του επισημαίνουμε ότι δεν ευθύνεται το ίδιο για την απώλεια και το ενθαρρύνουμε να μιλήσει για τα συναισθήματα του με όποιο τρόπο επιλέξει (π.χ. μέσω της ζωγραφικής ή του παιχνιδιού). Τέλος, το πληροφορούμε για το τι θα συμβεί από δω και πέρα, ποιες αλλαγές μέσα στην καθημερινότητα του θα βιώσει και ποιες συνήθειες θα παραμείνουν σταθερές.
Συνοψίζοντας, η απώλεια ενός σημαντικού προσώπου είναι ένα οδυνηρό γεγονός που γεννά πολλά συναισθήματα και αντιδράσεις τόσο στους ενήλικους όσο και στα παιδιά. Είναι σημαντικό, όμως, να γνωρίζουμε ότι ‘’ο πόνος που μοιράζεται είναι μισός πόνος’’ και με βάση αυτό θα πρέπει να δίνεται ο χρόνος και ο χώρος στα παιδιά να εκφραστούν και να βιώσουν το θρήνο. Μέσα από τη ενεργή διαδικασία του θρήνου θα μπορέσουν τελικά να βοηθηθούν ώστε να αποδεχτούν το γεγονός και να προσαρμοστούν στη νέα πραγματικότητα. Τέλος, ένα μήνυμα που χρειάζεται να τους μεταδίδουμε καθώς ζούμε και σε μια εποχή απώλειας σε διάφορα επίπεδα είναι ότι : ακόμη κι όταν όλα γύρω αλλάζουν οι σταθερές οικογενειακές αξίες μπορούν να αποτελέσουν μια αξιόπιστη πηγή ασφάλειας.
